Han far. Prestehistorie og bygdeliv. Vang i Valdres (bok)

Tittel		Han far. Prestehistorie og bygdeliv. Vang i Valdres
Forfatter(e)		Kjell Tærud Lund
Bidragsyter		Anders Frøholm
Utgiver		Vang Historielag
Utgivelsessted		Vang i Valdres
Årstall		1997
Sideantall		406
Språk		Norsk (bokmål – ordlisten på nynorsk)
Noter		En ordliste over diverse uttrykk i boken er inkludert.
Bibliotekkatalog		Oria
Digitalt tilgjengelig		Bokhylla Genealogi.no

Boken Han far. Prestehistorie og bygdeliv. Vang i Valdres av Kjell Tærud Lund (1919–2009) kom ut i 1997 etter bearbeidelse av statsarkivar Anders Frøholm og ble utgitt av Vang Historielag. Boken gir en biografisk fremstilling av prestene i Vang i Valdres fra 1300-tallet til 1994. Lund var selv prest i Vang fra 1969 til 1982.

Innholdsfortegnelse

Kapittelnavn	Ev. undertittel	Sidetall	Slektsartikkel
Forord		7
Innhold		9
De aller første prester, 1300-tallet til 1537		11
Nils Olufsen ca. 1537	Den første lutherske prest	14
Prest i Valdres eller på Hedmark (Jon Narvesen)		15
Jacob Christensen 1571–ca. 1598	Prest i to bispers tid	17
"Hr. Hans, Hr. Nils og Hr. Jacob"		19
Jens Andersen ca. 1598–ca.1607	Prest i Vang eller Slidre	20
Jens Michelsen ca. 1607–ca. 1622	Stavangerpresten	22
Thue Avesøn (Auchesen) Bare ca.1622–1672	Presten som var lengst her og fikk malt altertavlen i Vangskyrkja	25
Jørgen Jacobsen Grell 1672–1681	Presten med hestekløven fra St. Tomaskyrkja	40
Ove Ovesen 1682–1714	Den mektige stamfar	49
Frederik Jørgensen Paj 1715	Prest i Vang bare noen dager	61
Peder Jeppesen Hegelund 1715–1729	Dansk prest med to norske prestebarn	65
Daniel Severin Poscholan 1729–1734	Presten som forsvant	70
Jens Christophersen Kraft 1735–1741	Kirkeeieren og kallsbok-forfatteren	79
Andreas Schougaard 1741	Han rakk ikke fram til Vang	89
Lars Christensen Lund 1741–1742	St. Tomaskirkens redningsmann	91
Isaach Wilhelm Castberg 1743–1765	Han var med på å berge øye stavkirke	96	Castberg
Eric Ancher 1766–1773	Vangsprest av beste ætt. En lovende karriere som endte tragisk	109
Lauritz (Lars) Haaning 1774–1776	Avsatt fra Nesodden, men tatt til nåde	116
Jacob Jacobsen Thode 1776–1785	Han som byttet seg til Vang presteembete	125
Hartvig Irgens 1786	Han som døde på vegen hjem fra besøk i Vang prestegård	133
Mads Stoud 1786–1792	'Stut[en]' og 'Stuta'	138
Jens Holmboe 1792–1801	Vangspresten med professorsønnene	143
Friderich Müller 1801–1821	Prest ved "St. Tomaskirkens NedbrydeIse"	150
Joachim Gamborg 1821–1826	Død i Vang – begravet i Eidsvoll	160
Thomas Georg Münster 1826–1830	Da prestefruen ble sint	166
Thomas Stang 1831–1837	Den første ordføreren i Vang	174
Peter Schnitler 1838–1844	Han verken solgte eller rev Vang stavkirke	183
Carl Andreas Hansen 1845–1866	Den temperamentsfulle skolepresten	200
Wollert Otto Konow 1867–1878	Den gavmilde folkeoppdrager	210	Konow
Fredrik Wille 1879–1884	Misjonspresten	225
Olaf Peter Monrad 1884–1890	Sanger- og ungdomsprest	238
Jacob Caspar Sørlie 1890–1900	Den allsidige og ivrige avholdsprest	248
Paul Knudsen Dybsjord 1901–1911	Skolemannen som ble prest	263
Mikkel Mikkelsen Fønhus 1912–1918	Vangspresten med ekte valdresblod	274
Louis Albert Fyrwald 1920–1930	Ungdoms-, sang og musikkpresten. Storm over Vang	284
St. Tomaskyrkja i Fyrwalds tid og før		300
Mikael Gladhaug 1931–1946	Enda en valdres i Vang	314
Arthur Wilhelm Aas 1947–1957	Sanger- og ungdomspresten	322
Ole Johan Bondahl 1958–1968	Misjonssekretærens første prestekall	327
Nesten i mål. Ole Johan Bondahl og St.Tomaskyrkja		332
Tomaskyrkja gjenreist 1969 – 1971 – 1982		335
Utkast til St. Tomaskyrkja. Arkitektenes navn og tegningenes år		344
Kjell Tærud Lund 1969–1982	Kirkebygger – O.L.prest – Lokalhistoriker	349
Oddvar Andreas Johansen 1983–1994	Misjonssekretærens første prestekall	368
Carl Philip Weisser 1994–		369
Kapellaner og vikarprester		371
Anders Frøholm: Kjelde- og litteraturliste, Utrykte kjelder		382
D.S.: Trykte kjelder og litteratur		387
D.S. : Ordliste (Spesielle ord og uttrykk)		393
D.S.: Forkortingar		403
D.S.: Etterord		405

Omtaler og anmeldelser

Historiker og museumsmann Halvard Bjørkvik (1924–) anmeldte Han far. Prestehistorie og bygdeliv, Vang i Valdres i Norsk Slektshistorisk Tidsskrift 1997–98.

«Kjell T. Lund (f. 1919) var sokneprest i Vang i Valdres frå 1969 til han drog seg tilbake av helsemessige grunnar i 1982. Han er oslogut og hadde inga tilknyting til denne øvre valdresbygda før han søkte og fekk soknekallet. Kirkebygger, 0.L.-prest, lokalhistoriker har han sett som overskrift på den biografien han har skrive om seg sjølv i boka (s. 349–67). Tida som O.L.-prest hadde han bak seg då han kom til bygda ndash; han fungerte som prest for den norske troppen under vinterleikane i Grenoble i 1968. Kyrkjebyggjar var han i si tid som prest, og Lund tenkjer nok først og fremst på det arbeidet han la ned for å få attreist St. Tomaskyrkja på Fillefjell. Interesse for lokalhistorie og historie generelt har han nok hatt frå langt tilbake, men det var truleg først då han gjekk ut av den slitande prestetenesta at han fekk tid og stunder ti å dyrka desse interessene. Resultatet har vorte ei bok som mange vil ha nytte og glede av å gjera seg kjent med.

I boka Han far får Kjell T. Lund vist at han er ein kunnig lokalhistorikar med innsikt og røynsle i slektsforsking. Han legg ikkje skjul på at han føler kjærleik til den bygda som han tente i 13 år. Boka er å sjå på som ein hyllest til Vang og eit minnesmerke over dei mange Herrens tenarar som i kortare eller lengere tid har arbeidt og slite i denne fjellbygda.

Boka er bygd opp som ei samling biografiar, med omtale av dei prestane ndash; over 40 i talet ndash; som har hatt Vang som soknekall; eit par frå mellomalderen er berre namn, frå tida etter reformasjonen er lista på det næraste komplett. Han legg vekt på å få fram kva slags menneske dei var desse prestane, av slekt og legning, og kva innsats dei gjorde medan dei utførde embetsgjerninga si i bygda. Han gjer særleg mykje ut av slektshistoria, både den slektssamanhengen prestane høyrer heime i, og eiterslekta. Korte og meir skissemessige biografiar over dei kapellanene og vikarprestane som har hatt teneste i bygda, avsluttar boka.

I arbeidet har Lund hatt god hjelp. I føreordet nemner han førstearkivar Sigurd Engelstad, rektor Sigfried Hovda og tidlegare statsarkivar Anders Frøholm, og han gjev kvar av dei ein del av æra for at boka har vorte til. Frøholms innsats har vore særleg stor, noko han sjølv gjer greie for i eit etterord. Lund har også hatt litteratur å støtta seg til, bygdebøker, utgreiingar og nedteikningar av Knut Hermundstad, O. K. Ødegaards bøker Gamalt fraa Valdres og Valdrespresta og fleire, dessutan er han godt orientert i slektsforsking. Lund er meir varsam med å framheva eiga forsking, men det treng han heller ikkje gjera, for boka talar for seg sjølv: Oversynet over trykte og utrykte kjelder fyller saman med litteraturlista over 10 sider. Han er påpasseleg med å dokumentera, noko dei nær 600 fotnotane klårt viser.

Alt Olav den Hellige fastsatte ved lov at hver kirke og hvert sokn skulle ha tilsatt en prest, skriv Lund som opning på prestehistoriene sine (s. 11). Dette er nok ei mistyding. Dei eldste føresegnene om kristendomshald og presteteneste finn vi i Gulatingslova. Denne lovboka vart først nedskriven eit stykke ut på 1100-talet, etter ein til dels sterk revisjon på riksmøtet i Bergen i 1164. Det var særleg kristendomsbolken som vart endra, og slik lova vart nedskriven, inneheld ho både dei avsnitta som galdt fram til 1164 (kalla 0lavsteksten) og dei nye føresegnene (kalla Magnustekst etter kong Magnus Erlingsson). At delar av Olavsteksten går tilbake til Olav den heilage, er det ikkje tvil om; mellom anna blir det vist til Mostratinget og vedtak som kongen og biskop Grimkjell gjorde der.

Men fleire føresegner i denne eldre delen må vera mykje yngre enn 1030. Det må til dømes vera tilfellet med det lova seier om hovudkyrkjer, fjordungskyrkjer, åttungskyrkjer og heradskyrkjer (kap. 12). Ei fastare inndeling i sokner kan vi tidlegast rekna med frå børjinga av 1100-talet. Før den tid var det ei lausare organisering med innsats både frå høvdingar (høgendeskyrkjer) og bønder, og kyrkjer som vart oppførde etter direkte initiativ frå kongen.

Noko av grunntanken med boka gjer Lund greie for i omtalen av Hartvig Irgens. Han søkte og fekk soknekallet i 1786, reiste opp i fjellheimen for å gjera seg kjent med tilhøva, men døydde på veg tilbake for å førebu reisa og overflyttinga. Irgens rakk såleis ikkje å ta over det embetet han fekk, men det blir likevel sett av fire sider (s. 133–136), der vi får opplysning om prestens liv fram til 1786, hans slektsbakgrunn, ætta til kona, borna deira og kva lagnad dei fekk. Avslutningsvis skriv han så: Vi har tatt med så vidt mye om Irgens, enda han ikke tiltrådte embetet i Vang, for å vise hvor inngiftet prestestanden i Norge var; hvor innflytelsesrik slekten kunne være og hvor vanskelig det kunne være å få embeter også da ...

Sentralt i kvar biografi og i boka som heilskap står slektshistoria. Skal en få rette data og opplysninger om et menneske, bør en finne fram til slekten, skriv han s. 49, og det er dette han har gjort. Presteslektene blir rulla opp, og Lund får fram korleis dei var innfletta i kvarandre. I denne bygda oppe under Fillefjell, eit av dei hardaste soknekalla i landet, finn vi prestemenn med nære slektsliner til framståande ætter som Kraft, Castberg, Stang, Irgens, Konow og fleire.

Slektslinene dreg han både bakover, framover og til sidene. Thomas Stang (prest i Vang 1831–1837) var bror tiI statsminister Fredrik Stang (1808–1884). I slekta til Wollert Otto Konow (prest i Vang 1867–1878) finn vi ein eidsvollsmann og (visstnok) ti stortingsmenn! I etterslekta til prestekona Cathrine Holst (gift med Jens Holmboe, vangstid 1792–1801) finn vi riksarkivar Christian C. A. Lange, og ekteparet Holmboe vart foreldre til to professorar (Bernt Michael og Christopher Andreas Holmboe). Fleire døme kunne nemnast.

Det er denne klårgjerande dokumentasjonen som er Lunds største forteneste. Slik han skriv, blir det sosialhistorie av beste merke. Rekrutteringa til presteteneste var sterk i desse embetsfamiliane; om ei kvinne i ætta til Olav Peter Monrad (prest i Vang 1885ndash;1890) blir del fortalt at ho hadde elleve born, og av dei vart ein biskop, fire vart prestar, og seks vart prestekoner! (s. 246).

Eit unntak var familien Stang. Om far til Thomas Stang skreiv prost Alex Lange at han er visstnok blottet for kirkelig erkjennelse og tro (s. 180), og Thomas var den einaste av borna som gjekk den geistlege vegen. Men i den tidlegare stangslekta var det prestar: Farmor til Thomas Stang, Anna Sylvia Leganger, var datter til sokneprest Lauritz Leganger i Aremark, som var bror til vangspresten Isaach Wilhelm Castbergs første kone (sjå s. 97 og andre stader). Det var frå desse slekts- og embetsmannskrinsane dei fleste prestane som kom til Vang, vart rekrutterte heilt fram til slutten av 1800-talet.

Ein heilt annan bakgrunn hadde fråhaldspresten Jacob Caspar Sørlie (1890–1900). Han kom frå Skedsmo på Romerike, var son til vurderingsmann Andreas Johnsen Sørlie og Bolette Borgen, og han vart etterfølgd av Paul Knudsen Dybsjord (1901–1911), bondegut frå Hol i Hallingdal.

Dette er god og opplysande sosialhistorie, men ein kunne ha ønskt at Lund til jamføring og utfylling hadde drege inn Dagfinn Mannsåkers doktoravhandling frå 1955: Det norske presteskapet i det nittande hundreåret. Sosialhistoriske studiar.

Det er mange ulike lagnader som blir skildra. […] Halvard Bjørkvik»

Rettigheter

Arvingene etter Kjell T. Lund ga i 2009 Lars Ove Wangensteen rett til å utnytte boken. Rettighetene er videreført til Norsk Slektshistorisk Forening.

Ordliste

Boken inneholder en ordliste over spesielle ord og uttrykk som er lagt inn på Slektshistoriewiki.

Litteratur

• Lund, Kjell Tærud (1997). Han far. Prestehistorie og bygdeliv, Vang i Valdres. Vang historielag, Vang i Valdres –  406 s.

Se også

• Norsk prestehistorie – Hallingdal og Valdres prosti